6 lipca, 2024 | Badania proweniencyjne a budowanie tożsamości miejsca

Jest już dziś „oczywistą oczywistością”, że muzea powinny budować wiedzę o posiadanych przez siebie muzealiach, a więc prowadzić badania proweniencyjne. Wiedza o historii danego artefaktu, jego pochodzeniu, poprzednich właścicielach nie tylko pozwala uniknąć wszelkich nieporozumień związanych z prawami własnościowymi, ewentualnymi roszczeniami, jak też żądaniami odszkodowań za mienie zrabowane lub zawłaszczone w inny sposób. To po prostu jeszcze jeden wymiar społecznej uczciwości i odpowiedzialności instytucji muzealnych, co dotyczy także archiwów, czy bibliotek. Dzięki badaniom proweniencyjnym uzyskujemy także materiał do konstruowania nowych wystaw, pokazywania muzealiów w nowych kontekstach, wzbogaconych przez wiedzę o ich rzeczywistej przeszłości. Wreszcie badania są ważnym elementem budowania tożsamości miejsca, na szczególnie zwracam uwagę w kontekście naszego zamku i Muzeum Zamkowego w Malborku. Pisałem o tym w 2019 roku (Badania strat wojennych w Malborku i Kwidzynie – budowanie tożsamości miejsca, [w:] Nowy początek. (Od)budowa kolekcji muzealnych po II wojnie światowej, red. J. Trupinda, A. Siuciak, Malbork 2019, s. 8-21) Jednak wobec wyczerpania się nakładu tej publikacji przypomnę fragment mojego artykułu odnoszący się do aktualnej misji Muzeum, jaką jest m.in. opowiadanie obiektywnej historii zamku, wolnej od założeń ideologicznych, których konsekwencją było zacieranie niektórych okresów z jego przeszłości. Dla władz pruskich niewygodna była prawda o trwającym 315 lat okresie władzy królów polskich (dłuższym niż krzyżacki), a z kolei dla władz komunistycznych nie do przyjęcia było eksponowanie dekoracji i wyposażenia pruskiego lub niemieckiego. Założenia te miały znaczące konsekwencje dla zamku, doprowadzając do zniszczenia lub zniekształcenia murów zamkowych oraz wyposażenia. Naszym zadaniem jest opowiedzieć historię pełną, do czego potrzebujemy wiedzy nie tylko o architekturze warowni, ale także jej wyposażeniu i przechowywanych tu kolekcjach oraz księgozbiorach.

„Realizowany aktualnie przez muzeum program poszukiwania i dokumentowania strat wojennych oraz dziedzictwa rozproszonego w pierwszych latach powojennych jest naturalną konsekwencją naszkicowanego wyżej procesu adaptacji dziedzictwa. Skoro bowiem z taką pieczołowitością odsłaniamy i dokumentujemy relikty architektury, malarstwa ściennego i rzeźby architektonicznej, aby pokazać historię zamku w pełnym zakresie, to analogiczny proces musimy przeprowadzić także w odniesieniu do zabytków ruchomych. Gromadzone przez lata są bowiem równie istotnym co architektura składnikiem tradycji i historii miejsca.

Zajmując się wybitnym dziełem architektonicznym, warto w tym miejscu zwrócić uwagę na związki tożsamości miejsca z architekturą, ochroną zabytków i krajobrazu kulturowego. Nie wchodząc w szczegóły i nie streszczając wyników dotychczasowych badań, można odwołać się do poszukiwań Jana Wrany, który idąc za Zbigniewem Myczkowskim, określił tożsamość miejsca jako sumę kultury i tradycji miejsca oraz kanonu miejsca i przytoczył definicję: Tożsamość jest „najgłębszą” zależnością zachodzącą między percypowanym przez człowieka krajobrazem (otoczeniem) wraz z jego historycznie nawarstwionymi elementami: treścią (kulturą, tradycją miejsca) i formą (kanonem miejsca). O ile więc architektura jest formą, to zabytki ruchome wypełniają ową formę treścią i w tym sensie są istotnym komponentem tożsamości miejsca. I niezależnie od tego, jaką definicję tożsamości miejsca w tym kontekście przyjmiemy, to podstawowym składnikiem jest pełna wiedza o miejscu.

Warto wreszcie zwrócić uwagę, że w zamku funkcjonuje muzeum, którego jednym z podstawowych powinności jest prowadzenie badań nad zbiorami dawnymi i obecnymi. To nadawanie treści instytucji i miejscu. We wstępie do uchwały nr 7 odbytego w 2015 roku Pierwszego Kongresu Muzealników Polskich zapisano: Restytucja muzealiów zrabowanych oraz badania proweniencyjne zbiorów przemieszczonych – wspólnym i nigdy niewygasającym zobowiązaniem Państwa Polskiego i polskich muzealników.

W kontekście badania zbiorów muzeum ma do odegrania także bardzo istotną rolę na polu budowania tożsamości, co wyartykułowano w Raporcie Strategii Rozwoju Muzealnictwa:

treścią jest też tożsamość, jaką buduje muzeum poprzez zbiory – tożsamość wewnętrzna muzeum, jak i poczucie tożsamości, jakie dzięki muzeum oraz tworzonym i przekazywanym treściom buduje się wśród jego gości, odbiorców. Dialog, który podejmuje muzeum w ramach przekazywania treści, interakcja z odbiorcami to także ważne pole działania instytucji muzealnych i sposób, w jaki ona ten dialog prowadzi należy również do jego działań twórczych. Wytwarza bowiem pewien rodzaj więzi wśród swoich adresatów, rodzaj tożsamości, który w sposób ciągły buduje się dzięki muzeum i poprzez muzeum.

Wspomniany w dokumencie dialog nabiera szczególnego znaczenia w warunkach funkcjonowania w Malborku i regionie społeczeństwa postmigracyjnego. Zjawisko stosunku tego typu społeczeństw do regionu zamieszkania opisywał Andrzej Sakson, uznając, że tożsamość kulturowa regionu jest ważnym rodzajem tożsamości zbiorowej zamieszkujących go ludzi.Na wspomnianą tożsamość kulturową regionu (podobnie miejsca) składają się, jego zdaniem, język (lub gwara), folklor, dziedzictwo form zwyczajowych oraz dzieła natury i kultury –

polega ona nie tylko na przyswojeniu i pielęgnowaniu tych elementów zewnętrznych wpływów, które zostały przez regionalną społeczność przyjęte i twórczo przetworzone, ale i na rozmiarach i zakresie poziomu cywilizacyjnego, jaki ta społeczność osiągnęła lub dopiero ma osiągnąć.

Na tym polu instytucja muzealna, w której tożsamość może nie tylko być budowana, ale i nieustannie negocjowana, ma olbrzymią pracę do wykonania.

Program badania strat wojennych, obejmujący także zbiory rozproszone po II wojnie światowej, realizowany przez Muzeum Zamkowe w Malborku, zachowując przede wszystkim wartość poznawczą, staje się istotną częścią budowania tożsamości miejsca, instytucji oraz społeczności lokalnej oraz istotnym składnikiem tożsamości narodowej dwóch nacji. Pytanie o sens prowadzenia tychże badań jest tak naprawdę pytaniem o sens odbudowy malborskiego zamku. Skoro uznaliśmy jego wartość oraz zdecydowaliśmy się podnieść go z ruin i obdarzyć treścią, to prowadzone aktualnie badania są prostą konsekwencją tej decyzji”.

Treści bloga udostępniane są na podstawie licencji uznającej autorstwo dla celów tylko niekomercyjnych.
Licencja Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0
Szczegóły: Poznaj licencje Creative Commons - Creative Commons Polska Creative Commons Polska