25 lutego, 2024 | Ideologia Zakonu w średniowieczu

Ojciec Święty Celestyn III wybudował, tj. założył i umocnił na pożytek swój i Kościoła Świętego, dla wiernych świętego zakonu, dom niemiecki szpitala Najświętszej Marii w Jerozolimie i wyciosał siedem kolumn, tj. siedmiu braci komturów, czyli preceptorów prowincjonalnych […] na nich bracia wspomnianego zakonu wspierają się niczym ściany rzeczywistego domu […]

[…] w domu tym należało postawić siedem innych kolumn duchowych, z których trzy, a mianowicie posłuszeństwo, ubóstwo i czystość, określają zakonną dyscyplinę oraz pozostałe cztery- mianowicie skrucha, wyznanie grzechów, pokuta i miłość bliźniego […] 

To są właśnie te kolumny duchowe wyciosane ręką mądrości w tym domu świętego zakonu, który wzniósł Ojciec Święty, tak iż jeśli spadłby deszcz chciwości, wezbrały potoki zbytku i zerwały się wichry pychy i uderzyły w niego, on nie mógłby runąć; był bowiem zbudowany na niewzruszonej opoce, a tą opoką jest Chrystus. 

(Kronika Piotra z Dusburga, tłum. Sławomir Wyszomirski)

Zakon krzyżacki budował swoją ideologię afirmującą jego działalność i podkreślającą charyzmat, czyli zestaw cech wyróżniających zakon i jego członków spośród innych. Nawet w dzisiejszych czasach nie może nas to dziwić, wszak misja i wyjątkowość to podstawy dobrze funkcjonujących organizacji, także biznesowych. Ideologia Zakonu skierowana była do odbiorców zewnętrznych i budowała jego pozycję w świecie (zgromadzenie wspierane przez samego Boga i Matkę Syna Bożego), ale także służyła utrzymaniu wewnętrznej jedności i motywacji jego członków. Wszak będące jego podstawą rycerstwo, wstępując do zgromadzenia wyrzekało się całego dotychczasowego życia, w zamian otrzymywało życie w ubóstwie i żelaznej dyscyplinie. Aby to wytrzymać bracia-rycerze musieli być zatem dobrze zmotywowani. 

Głównym elementem ideologii Zakonu było przekonanie o specjalnej misji wypełnianej przez niego na ziemi, kontynuacji dzieła zbawienia wszystkich ludzi, rozumianego jako walka zbrojna z poganami i narzucanie im wiary chrześcijańskiej. Taka konstrukcja była w średniowieczu bardzo skuteczna, ale mogła działać tylko, kiedy była wiarygodna. Problem zaczął się wtedy, kiedy Krzyżacy skierowali swój miecz przeciw chrześcijanom, co stało się w 1308 r. Rzeź Gdańska to właściwy początek „czarnej legendy Zakonu”, choć skarżono się na niego już wcześniej. Moment ten zbiega się bardzo z historią zamku Malborku, bowiem już w 1309 r. z zamku komturskiego staje się on siedzibą wielkich mistrzów, a w konsekwencji „stolicą” olbrzymiego władztwa terytorialnego.

Jedną z ilustracji ideologii  i propagandy krzyżackiej jest symboliczne przedstawienie Wieży Dawidowej ozdobionej tarczami krzyżackimi z dzieła „Speculum humanae salvationis”. To nawiązanie zarówno do historii zbawienia, Jerozolimy oraz Patronki Zakonu, Najświętszej Marii Panny.