Historia Muzeum

HISTORIA MUZEUM

Z dniem 1 stycznia 1961 r. gospodarzem obiektu stało się nowo utworzone Muzeum Zamkowe, będące placówką centralną, podległą bezpośrednio Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego w Warszawie. Jest to wielodziałowe muzeum typu historyczno-artystycznego, którego organizacja podporządkowana została głownie sprawom odbudowy, zagospodarowania i właściwego utrzymania zamku. Równolegle do tych prac Muzeum prowadzi również działalność naukową w zakresie archeologii Dolnego Powiśla oraz historii sztuki i kultury Prus Królewskich, głównie w oparciu o posiadane zbiory. Gromadzenie, zabezpieczanie, naukowe opracowanie i udostępnianie dzieł dawnej i współczesnej sztuki to kolejne istotne zadania malborskiej placówki.

Zamek od południa

U progu swej działalności Muzeum dysponowało jedynie tymi obiektami z dawnych zbiorów zamkowych, które ocalały z pożogi wojennej i fali szabrowników po 1945 r. Obok detali architektonicznych były to nieliczne eksponaty rzeźby średniowiecznej i mebli pseudogotyckich z końca XIX w. Obecnie w ogólnej liczbie ponad 40 tysięcy muzealiów mieszczą się tak cenne zbiory, jak np. zaliczana do największych w Europie kolekcja średniowiecznych elementów architektonicznych, unikatowy w skali światowej zbiór artystycznych wyrobów z bursztynu, efektowny zestaw dawnej broni i uzbrojenia, czy nawiązująca do historycznych mennic malborskich bogata kolekcja numizmatów. Efektem włączania się Muzeum w nurt europejskiego życia kulturalnego były organizowane od początku lat sześćdziesiątych XX wieku Międzynarodowe Biennale Ekslibrisu Współczesnego, wprowadzające zamek w orbitę wysokiej rangi światowej twórczości artystycznej. Kontynuowane do dziś stało się już najstarszą cykliczną imprezą artystyczną w Polsce i najpoważniejszą manifestacją tej dziedziny grafiki na świecie. Szerokiego rozgłosu przyczyniają Muzeum w dużej mierze liczne wystawy arcydzieł bursztynowych za granicą; w ostatnich latach były one eksponowane w czołowych muzeach Niemiec, Wielkiej Brytanii, Finlandii, Szwecji, USA i Japonii.

Zamek jest dziś siedzibą żywego ośrodka muzealnego, ściągającego każdego roku ponad półmilionową rzeszę turystów z całego świata. Jest miejscem spotkań ludzi nauki i kultury, dziennikarzy i polityków, jest plenerem nowo powstających filmów i odbywających się często koncertów.

HISTORIA ZAMKU

Czasy krzyżackie

14 września 1309 roku wielki mistrz Zakonu Siegfried von Feuchtwangen przeniósł do Malborka swój urząd. Zamek awansował do roli stolicy jednego z najpotężniejszych państw na południowym wybrzeżu Bałtyku. Rychło okazało się, że w swojej dotychczasowej postaci nie może on spełniać nowych funkcji.

Trwająca blisko czterdzieści lat rozbudowa przekształciła dom konwentualny w silnie umocniony Zamek Wysoki. Otoczony głębokimi fosami i kilkoma pierścieniami murów obronnych zawierał szereg reprezentacyjnych pomieszczeń. M.in.: kościół Najświętszej Marii Panny powiększony o nowe prezbiterium i położoną pod nim kaplicę św. Anny – miejsce pochówków wielkich mistrzów. Dawne podzamcze także uległo rozbudowie, stając się obszernym i funkcjonalnym Zamkiem Średnim dostępnym dla rycerzy – gości z Europy Zachodniej.

Oprócz pomieszczeń mieszkalnych, znajdował się tu Wielki Refektarz – największą salą na zamku, przykrytą pięknym sklepieniem palmowym, Infirmeria dla starszych i chorych braci oraz Pałac Wielkich Mistrzów.

W XIV i pierwszej połowie XV wieku założono i rozbudowano trzecią część warowni – Zamek Niski zwany odtąd Przedzamczem. Umieszczono tu m.in. Karwan – wielką zbrojownię na działa i wozy bojowe, spichlerz nad brzegiem Nogatu oraz szereg budynków gospodarczych (ludwisarnię, stajnie, browar, etc.). Przy jednym z nich znajdowała się kaplica św. Wawrzyńca, przeznaczona dla służby zamkowej. Całość otaczały fosy i mury obronne z licznymi wieżami, połączone z umocnieniami miasta Malborka.

Czasy polskie

W trakcie wojny trzynastoletniej, w czerwcu 1457 roku Malbork zajęły wojska polskie. Zarząd zamkiem spoczął w rękach starosty królewskiego i podległego mu burgrabiego. Z licznych XVI – XVIII-wiecznych lustracji obiektu przeprowadzanych przez urzędników dworskich wynika, że funkcje poszczególnych jego części uległy zmianom. Zamek Wysoki przestał być klasztorem a stał się gospodarczym zapleczem twierdzy. Przechowywano tu smołę, sól, piwo, chmiel i inne produkty żywnościowe. Załoga wojskowa i kadra urzędnicza mieszkała na Zamku Średnim. Przedzamcze adaptowano dla potrzeb ściśle militarnych. W Karwanie magazynowano działa, kule i inną broń strzelecką. W basztach i wieżach – beczki z prochem i saletrą.

Zespół zamkowy, budowany i modernizowany przez Krzyżaków – w czasach polskich zaczął być zaniedbywany. Z utrzymaniem w należytym stanie tak wielkiego założenia obronnego wiązały się ogromne koszty, na pokrycie których stale brakowało środków. Wspominają o tym wyżej wymienione lustracje. Już w jednej z pierwszych (1565) znajduje się wzmianka o zarysowaniu się ściany północnej Wielkiego Refektarza. Defekt ten był początkiem problemu, którego rozwiązanie znalazło zakończenie w latach bieżących.

Na początku XVII wieku niektóre z pomieszczeń Pałacu Wielkich Mistrzów zaadaptowano na apartamenty królewskie. Wojny szwedzkie nie spowodowały większych strat w obrębie głównej warowni. Poważną szkodą było natomiast przypadkowe podpalenie dachów Zamku Wysokiego w maju 1644 roku. Zniszczeniu uległy wówczas także średniowieczne krużganki. Odbudowano je niebawem, lecz w znacznie innych, barokowych formach.

W 1647 roku postawiono nowy dach nad kościołem. Remont pozostałych przeciągał się bardzo długo. Doprowadziło to do zawalenia się sklepień w skrzydle południowym i Kapitularzu w 1675 roku. Dopiero w połowie XVIII wieku, z polecenia króla Augusta II, położono nowe dachy na Zamku Wysokim, zaś wieżę główną zwieńczono hełmem z latarnią.

W latach 1756-67 pomiędzy kościołem Najświętszej Marii Panny a Zamkiem Średnim, na miejscu dawnej Wieży Kleszej, zbudowano wielki gmach kolegium jezuickiego. Zakon ten w latach 1652-1772 opiekował się kościołem zamkowym. Prace budowlane na Zamku Średnim w końcu XVII i pierwszej połowie XVIII wieku ograniczały się do bieżących remontów pomieszczeń skrzydła północnego dla potrzeb starostwa, zaś skrzydła wschodniego dla ekonomii malborskiej.

Czasy pruskie

We wrześniu 1772 roku Malbork zajmują wojska pruskie. Kwaterują na Zamku Wysokim, w urządzonych tu w latach 1737-44 koszarach polskiego regimentu piechoty. Nie były one wystarczająco duże, toteż niebawem rozpoczęto ich rozbudowę. Zamurowano krużganki i wykuto bramę w skrzydle południowym (w stronę miasta). Na Zamku Średnim, w Wielkim Refektarzu, urządzono salę musztry konnej: powiększono portal główny, zerwano ceramiczną posadzkę, zamurowano część okien. W latach 80-tych w Pałacu Wielkich Mistrzów pojawiła się przędzalnia bawełny, mieszkania dla tkaczy i szyprów rzecznych.

Był to początek blisko dwudziestoletnich prac budowlano-rozbiórkowych na zamku. Kontynuowano je pomimo iż w 1799 roku ukazał się album z widokami Malborka autorstwa trzech Fryderyków: Gillego (rysunki), Fricka (sztychy) i Rabego (plany). Wstęp historyczny napisał Konrad Levezow. Zamiarem autorów było uczulenie opinii publicznej na piękno zabytkowej twierdzy i nakłonienie stosownych władz do zaprzestania jej rozbiórki. Pomimo tego jeszcze w tymże roku wydano rozkaz gabinetowy króla Fryderyka Wilhelma III zalecający stworzenie z Zamku Wysokiego magazynów wojskowych. Rozpoczęte w 1801 roku prace zmieniły gruntownie zewnętrzną bryłę obiektu. Zamurowano wszystkie (poza kościołem) średniowieczne otwory okienne i wykuto inne, rozmieszczone stosownie do nowych podziałów wnętrz. Elewacje zewnętrzne otynkowano, całość nakryto nowym niskim dachem. Wyburzono resztki średniowiecznych sklepień i ścian wewnętrznych, dając na ich miejsce drewniane stropy. Podobnie postąpiono na Zamku Średnim, gdzie skrzydło wschodnie przekształcono w spichlerz.

Przełomowe znaczenie dla zamku w tamtym okresie miał artykuł królewieckiego studenta Maxa von Schenkendorfa, jaki ukazał się w jednej z berlińskich gazet w 1803 roku. Autor – młody romantyczny poeta – ostro protestował przeciw burzeniu średniowiecznego zabytku. Apel ów spowodował, że w następnym roku przygotowano nowy rozkaz gabinetowy zakazujący dalszej rozbiórki zamku.

Wielka odbudowa

Bezpośrednio po wycofaniu się z miasta wojsk napoleońskich rozpoczęto opracowywanie projektów odbudowy obiektu.  W 1816 roku powołano Zarząd Odbudowy Zamku w Malborku (Schloßbauverwaltung Marienburg). Prace zainicjowano rok później od częściowej przebudowy wschodniej elewacji Pałacu Wielkich Mistrzów. W ich trakcie m.in. wyburzono XVII-wieczną klatkę schodową i zrekonstruowano przypałacową kaplicę św. Katarzyny. W latach 1819-50 kierownikiem robót był inżynier architekt August Gersdorff. Pod jego zarządem, i z pomocą takich osób jak znany malarz i architekt Friedrich von Schinkel, historyk Johannes Voigt oraz malborski pastor i pasjonat dziejów Zakonu Ludwig Haebler, dokonano rekonstrukcji zachodniej części Zamku Średniego.

W Pałacu po usunięciu śladów po warsztatach tkackich położono nowe, ceramiczne posadzki, zaś wejścia opatrzono drzwiami. W Refektarzach Letnim i Zimowym pojawiły się nowe witraże ze scenami z dziejów Zakonu. W Wielkim Refektarzu odkuto zamurowane okna wschodnie i położono nową posadzkę. Na Zamku Wysokim prace ograniczyły się do przełożenia dachów i budowy nowego, neogotyckiego zwieńczenia wieży głównej w 1842 roku.

Posunięciem, które wzbudziło spore kontrowersje wśród ówczesnych historyków sztuki była budowa w 1850 roku nowego szczytu nad Wielką Komturią na Zamku Średnim. Według wyjaśnień Gersdorffa dekoracja ta stanowić miała odpowiednik średniowiecznego szczytu Infirmerii. Wspomniana krytyka dotyczyła nie tylko ostatniej realizacji, lecz całości prac z pierwszej połowy wieku. Już w latach 1849-50 wyrażał się o niej nieprzychylnie Aleksander Ferdinand von Quast, od 1848 roku pierwszy konserwator zabytków Prus. On też przejął kierownictwo prac, które dzierżył do około 1876 roku. Z jego inicjatywy m.in. zabezpieczono przy pomocy żelaznych kotwi osuwającą się ścianę zachodnią Wielkiego Refektarza oraz uzupełniono braki w mozaikowej figurze Marii z Dzieciątkiem na wschodniej elewacji kościoła zamkowego. Tego ostatniego zadania podjęli się specjaliści z Wenecji. Pięć wieków wcześniej artyści z tego samego miasta kładli na rzeźbie pierwszą, oryginalną mozaikę!

W latach 1868-69 zamek został przebadany przez tajnego radcę budowalnego Hermanna Blankensteina. Jego praca oraz uroczystości jakie odbyły się w Malborku we wrześniu 1872 roku z okazji stulecia powrotu Prus Zachodnich do Królestwa Pruskiego, spowodowały wśród historyków sztuki w głębi Niemiec nową falę zainteresowania dawną stolicą Zakonu.

W 1881 roku, dzięki aktywnej postawie parlamentarzystów z Prus Wschodnich i Zachodnich, rząd zdecydował o rozpoczęciu odbu­dowy kościoła Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim. Rok później minister wyznań religijnych powołał specjalną komisję, której zadaniem był nadzór nad działalnością Zarządu Odbudowy Zamku. Jedno­głośnie powierzyła ona kierow­nictwo prac młodemu i zdolnemu archi­tektowi Konradowi Emma­nuelowi Steinbrechtowi (1849-­1923). Jak się okazało był on jedną z naj­ważniejszych postaci w nowo­żytnych dziejach dawnej stolicy wielkich mistrzów. Miał on już za sobą praktykę archeologiczną w Grecji (1877) oraz studia nad architekturą państwa zakonnego, czego do­wo­dem była interesująca mono­grafia Thorn im Mittelalter (1881).

Metody jego pracy zawrzeć można w kilku punktach:

► dokładna ocena aktualnego stanu zachowania

► badania archeologiczne

► podróże naukowe

► badanie źródeł archiwalnych

► przywrócenie dawnych technik budowlanych

Zasadą generalną, której zawsze przestrzegał, było: żaden krok w innym niż historycznym duchu. Wzorcowym przykładem takiego postępowania może być sposób odbudowy sklepienia Kapitularza. Znalezione w gruzie średniowieczne detale, po drobiazgowych badaniach i inwentaryzacjach, zostały bezbłędnie dopasowane do swoich pierwotnych miejsc we wnętrzu sali.

Prowadzone z rozmachem i niezwykłą sumiennością prace budowlano-konserwatorskie finansowane były głównie z budżetu państwa pruskiego. Odbudowa Malborka wzbudzała też żywe zainteresowanie rodziny cesarskiej. Wilhelm II Hohenzollern wizytował ją ponad trzydzieści razy w czasie swego panowania. Wsparcie finansowe pochodziło także ze strony Towarzystwa Odbudowy i Upiększania Malborka. Powstało ono 3 marca 1884 roku z inicjatywy kilku wysokich urzędników pruskich, m.in. nadprezydentów Prus Wschodnich i Zachodnich oraz nadburmistrza Gdańska. Jego rodowód sięga jednak roku 1872, kiedy to, z okazji wspomnianych wyżej uroczystości rocznicowych, powołano Komitet do Odbudowy Zamku Wysokiego.

Towarzystwo było ciałem społecznym cieszącym się honorowym protektoratem cesarskim. Paragraf pierwszy jego statutu głosił, że zostało powołane by gromadzić środki finansowe na godną odbudowę zamku w Malborku i wydawać je w porozumieniu z rządem państwowym reprezentowanym przez Zarząd Odbudowy Zamku. Pieniądze pochodziły głównie z organizowanych od 1886 roku loterii. Pomysł takiego finansowania prac narodził się już w 1881 roku i był wzorowany na loterii, dzięki której wspierano rozbudowę katedry w Kolonii. Fundusze gromadzone przez Towarzystwo umożliwiły m.in. konserwację starych i tworzenie nowych malowideł ściennych, zakupy militariów, archiwaliów i książek, obrazów i detali architektonicznych.

Do roku 1900 zakończono zasadnicze prace na Zamku Wysokim. Odbudowano tu szereg najważniejszych wnętrz: kościół Najświętszej Marii Panny, kaplicę św. Anny, Kapitularz, Kuchnię, Jadalnię i Świetlicę konwentu. Roboty na Zamku Średnim trwały do 1918 roku i przyniosły efekt w postaci restauracji skrzydła wschodniego z kaplicą św. Bartłomieja, Wielkiej Komturii, Infirmerii i skrzydła zachodniego z Wielkim Refektarzem. Wyjątkiem były wnętrza Pałacu Wielkich Mistrzów, które pozostawiono w kształcie jaki uzyskały w pierwszej połowie XIX wieku.

Z końcem czerwca 1922 roku, po czterdziestu latach pracy w Malborku, Konrad Steinbrecht przeszedł na emeryturę. Jego następcą został rejencyjny mistrz budowlany Bernhard Schmid (1872-1947), pełniący jednocześnie obowiązki konserwatora zabytków Prus Zachodnich. Pod jego nadzorem zamek uzyskał swój ostateczny kształt.

Jeszcze w 1922 roku zakończono odbudowę kaplicy św. Katarzyny. Cztery lata później zrekonstruowano mury i wieże bollwerku Plauena, zaś w 1931 roku sfinalizowano prace przy Bramie Nowej, zwanej też Bramą Hindenburga.

Odbudowany i wyposażony w szereg neogotyckich mebli obiekt pełnił w okresie międzywojennym funkcję muzeum wnętrz, które dawało zwiedzającym obraz funkcjonowania średniowiecznego klasztoru i przybliżało sposób życia braci zakonnych. Służyły temu aranżacje wystroju poszczególnych wnętrz: kościoła NM Panny, Kapitularza, komnat w skrzydle zachodnim Zamku Wysokiego, kuchni konwentu, Wielkiego Refektarza, etc.

Taki sposób potraktowania gotyckiej budowli spotkał się z powszechną aprobatą społeczną. Mieszkańcy Malborka i okolic dumni byli z faktu posiadania na swoim terenie jedynego w Prusach w pełni zrekonstruowanego i tak bogato wyposażonego zamku-klasztoru. Przyciągał on turystów nie tylko z Prus Wschodnich, ale i z głębi Niemiec.

Do najcenniejszych zbiorów należały militaria, z których większość zakupiono w 1896 roku od znanego wschodniopruskiego kolekcjonera Theodora von Blell. Były wśród nich eksponaty pochodzące zarówno z czasów cesarstwa rzymskiego jak i z końca XIX wieku; broń celtycka i wschodnioazjatycka. Inną kolekcją były numizmaty zgromadzone i przekazane zamkowi przez radcę tajnego dra Jaqueta w liczbie blisko 10 tysięcy sztuk. Spośród licznych przykładów rzeźby gotyckiej wymienić można trzy ołtarze szafiaste: poliptyk grudziądzki z lat 1370-80, tzw. ołtarz hamburski z 1499 roku i ołtarz z Tękit z 1504 roku. Archiwum w Wieży Kleszej przechowywało szereg cennych dokumentów, m.in. polskie przywileje królewskie dla miasta, akta cechowe, etc. Imponująco przedstawiały się zbiory archeologiczne, których trzonem były zabytkowe detale architektoniczne z terenów dawnego państwa zakonnego. Ciekawostką był zespół ozdobnych, glazurowanych dachówek z pałacu cesarskiego w Pekinie oraz kilka cegieł z muru chińskiego. W jednym z odremontowanych budynków na Przedzamczu urządzono tzw. Heimatmuseum – rodzaj izby regionalnej, w której zgromadzono eksponaty kultury materialnej mieszkańców Żuław i miasta Malborka.

III Rzesza

Sytuacja polityczna Niemiec w latach trzydziestych odbiła się także na życiu codziennym zamku. 1 maja 1933 roku na wieży głównej zawisła flaga III Rzeszy. Obiekt stał się też miejscem częstych uroczystości z udziałem wysokich funkcjonariuszy partii nazistowskiej. W związku z podobnymi imprezami w 1934 roku powstał (na szczęście niezrealizowany) projekt budowy wielkiego amfiteatru po wschodniej stronie zamku. 1 września 1939 roku w Wielkim Refektarzu gauleiter Forster uroczyście ogłosił powrót do Niemiec terenów położonych na lewym brzegu dolnej Wisły a tym samym odtworzenie prowincji Prusy Zachodnie w jej dawnych granicach.

W tymże wnętrzu w maju 1940 roku odbyło się powitanie Banderii Prutenorum – kopii chorągwi krzyżackich zabranych z krakowskiego Wawelu. W latach II wojny światowej sala była świadkiem ślubowań młodzieży wstępującej do Hitlerjugend oraz przysiąg wojskowych żołnierzy wyruszających na front wschodni. W 1941 roku rozpoczęto zabezpieczanie obiektu przed skutkami nalotów bombowych. M.in. we wrześniu 1944 roku wykonano gipsowy odlew Madonny z kościoła Najświętszej Marii Panny i zdemontowano wszystkie witraże z tej świątyni.

Miasto i zamek bardzo mocno ucierpiały w trakcie działań wojennych w 1945 roku. W wyniku ciężkich walk Grupy Bojowej Marienburg z jednostkami 2 rosyjskiej Armii Uderzeniowej, zniszczeniu uległo blisko 80 procent zabudowy Starego Miasta. Poważnie uszkodzone też zostały wschodnie partie zespołu zamkowego – prezbiterium kościoła Najświętszej Marii Panny z mozaikową figurą Marii z Dzieciątkiem, wieża główna, skrzydło wschodnie Zamku Średniego, zabudowa Przedzamcza. 8 marca wycofujące się oddziały niemieckie wysadziły w powietrze mosty na Nogacie.

Po II wojnie światowej

Polska administracja cywilna pojawiła się w mieście już w kwietniu 1945 roku, zaś ostatni zorganizowany wyjazd Niemców miał miejsce w 1957 roku. Koniec lat czterdziestych to okres, w którym systematycznie wyburzano pozostałości zabudowy na terenie Starego Miasta.

Przez pierwszych pięć powojennych lat zrujnowana warownia pozostawała w gestii Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Planowano otwarcie w niej filii stołecznej placówki. W tym celu rozpoczęto pierwsze prace zabezpieczające i porządkowe, rozminowano teren zamku i naprawiono bramy. Bardzo ważnym przedsięwzięciem było wówczas naprawienie dużej części uszkodzonych dachów, co zabezpieczyło zabytek przed szkodliwymi działaniami atmosferycznymi do czasu planowanej odbudowy. Przez dziesięć kolejnych lat zamkiem opiekowało się Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Nieustanne zwiększanie się ruchu turystycznego spowodowało, że podjęto dalsze prace porządkowe i remontowe. Miały one jednak charakter doraźny i wykonywano je bez szczegółowej dokumentacji. Pod koniec lat pięćdziesiątych inicjatorem działań na rzecz ochrony i uporządkowania zabytku stał się Społeczny Komitet Odbudowy Zamku, utworzony przez miejscowych działaczy kulturalnych. Prace nabrały wyraźnego ożywienia, a Komitet podjął ponadto starania o zorganizowanie w zamku instytucji muzealnej.