3 czerwca, 2024 | Pomnik(i) historii

W tym roku mija 30-lecie uznania zamku w Malborku za pomnik historii. Czy w obliczu wpisania zespołu zamkowego na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO należy traktować to jako wyróżnienie, czy formalność? Czy warto celebrować tą rocznicę? Warto przypomnieć, że według ustawy z 23 lipca 20023 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami pomnik historii jest ustanawiany rozporządzeniem pierwszej osoby w państwie, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra właściwego do spraw kultury (art. 15). Już samo to kreuje rangę tego tytułu, który buduje prestiż zamku i zarządzającego nim Muzeum Zamkowego w Malborku.

Pomniki historii to zabytki nieruchome o szczególnym znaczeniu dla kultury polskiej, ale nie tylko. Już od lat sześćdziesiątych pracowano nad formą uhonorowania tych najważniejszych, wyróżniających się szczególnymi wartościami historycznymi, czy naukowymi, znaczeniem dla dziedzictwa kulturowego i polskiej tradycji narodowej. Prace zintensyfikowano po zmianach ustrojowych w naszym kraju, w 1989 roku. Eksperci opracowali wtedy listę 100 najważniejszych zabytków godnych wyróżnienia. Jak zatem słusznie podkreśla Narodowy Instytut Dziedzictwa lista pomników historii „to najcenniejszy zasób dziedzictwa materialnego naszego kraju”. Ta prestiżowa lista liczy już dziś grubo ponad 100 obiektów, jednak 8 września 1994 r., kiedy Prezydent Lech Wałęsa podpisywał rozporządzenie, lista liczyła zaledwie 15 zabytków. Obecność na niej naszego zamku to zatem olbrzymie wyróżnienie i duma, bynajmniej nie tylko formalne.

Słowo „pomnik” (monument) wywodzi się etymologicznie od grupy słów związanych z pamięcią. Łacińskie „monumentum” pochodzi od słowa „monere” – przypominać. Oznacza dzieło świadomie upamiętniające jakąś osobę lub wydarzenie i odnosi się do dzieł świadomie stworzonych w celu upamiętnienia jakiejś osoby lub wydarzenia. To miejsca, budowle godne wyróżnienia, zachowania i ochrony. Intencja upamiętnienia różni pomnik od zabytku, terminu etymologicznie pochodzącego od „zabyt”, czyli zapomnienia. Zabytek to skazany na zapomnienie artefakt, który przetrwał (zachował się) bez świadomych działań upamiętniających, któremu poprzez podjęcie działań upamiętniających wyróżniamy i nadajemy wyższą rangę. Jan Assmann pisał, że „[…] pomniki należą do obszaru pamięci kulturowej [a więc pamięci zbiorowej, wytworzonej przez grupę lub społeczność], ponieważ służą przekazywaniu i urzeczywistnianiu istotnych dla danej kultury znaczeń. […]. Nie służą one celom praktycznym, lecz są symbolami, ikonami, czy innego rodzaju reprezentacjami jakichś znaczeń. Przechowują pamięć inaczej niż rzeczy, ponieważ nie implicite, lecz explicite odsyłają do przeszłości i wskazują na tożsamość swoich użytkowników” (J. Assmann, Pamięć kulturowa, Warszawa 2008, s. 37) Takie jest właściwe znaczenie aktu z 1994 r.

Od razu odpowiedzieć muszę na najczęściej pojawiające się praktyczne pytanie, także w kontekście wpisu na Listę UNESCO, czy uznanie zamku za pomnik historii (czy wpisanie go na Listę UNESCO) wiąże się z dodatkowym środkami, dotacjami, czy krótko mówiąc wynikają z niego jakieś przywileje? Nie, zamek (Muzeum Zamkowe) nie otrzymał, ani nie otrzymuje z tego tytułu żadnych dodatkowych środków. To wręcz, jak powiedział kiedyś nasz wielki przyjaciel, prof. Andrzej Tomaszewski, szczególne zobowiązanie i dodatkowe koszty, wynikające z konieczności zapewnienia odpowiednich standardów działalności, które narzuca obecność w tak prestiżowym gronie.  To także większe wyzwanie i odpowiedzialność, które ciążą na tych wszystkich, którzy zajmują utrzymaniem zespołu zamkowego, jego odbudową i konserwacją, badaniem i upowszechnianiem wiedzy o nim.

Warto przy okazji wspomnieć, że 17 maja 2018 r. Prezydent Andrzej Duda uznał za pomnik historii także Zespół katedralno-zamkowy w Kwidzynie. Tym samym prestiż, ale i odpowiedzialność Muzeum Zamkowego wzrosła dwukrotnie.

Treści bloga udostępniane są na podstawie licencji uznającej autorstwo dla celów tylko niekomercyjnych.
Licencja Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0
Szczegóły: Poznaj licencje Creative Commons - Creative Commons Polska Creative Commons Polska

2 odpowiedzi na “Pomnik(i) historii”

1. Barbara pisze:

   4 czerwca 2024 o 08:09

   Dziwi mnie ten wpis. Warto przypomnieć, że obiekty będące PH czy miejscem światowego dziedzictwa UNESCO otrzymują dodatkowe punkty podczas starań o dofinansowani z MKiDN. Twierdzenie więc, że muzeum nie otrzymało z tego tytułu żadnego dofinansowania jest nieprawdziwe. Istnieje także fundusz światowego dziedzictwa, z którego korzystają obiekty szczególnie zagrożone – np. skorzystała kopalnia soli w Wieliczce. Nie ukrywajmy też, że szczególnie zagraniczni turyści odwiedzają przede wszystkim miejsca z Listy światowego dziedzictwa, bo gwarantują one (powinny!) najwyższy standard. Zadziwiające, że na stronie Muzeum pojawia się taki wpis.

   Odpowiedz
   • Janusz Trupinda pisze:

     4 czerwca 2024 o 14:14

     Szanowna Pani, dziękuję za komentarz. Zgadzamy się zatem, że to z jednej strony zobowiązanie do zachowania najwyższych standardów, ale z drugiej znak jakości, prestiż i podwyższenie rankingu, które przynoszą pośrednie korzyści. Często natomiast jesteśmy pytani, jak obecność na liście UNESCO, czy Pomników Historii wpływa bezpośrednio na wysokość naszej dotacji podmiotowej i czy otrzymujemy dodatkowe świadczenia z tym związane. Stąd ten wątek we wpisie. Pozdrawiam serdecznie.

     Odpowiedz