Projekty naukowe

Badania bursztynowej szkatuły Christopha Mauchera

Badania technologiczne szkatuły autorstwa Christopha Mauchera, najcenniejszego obiektu bursztynowego w zbiorach Muzeum Zamkowego w Malborku

Kto przyczynił się do realizacji projektu?

Inicjatorem projektu jest Muzeum Zamkowe w Malborku, które w 2021 roku zgłosiło temat pt.: „Badania technologiczne szkatuły autorstwa Christopha Mauchera, najcenniejszego obiektu bursztynowego w zbiorach Muzeum Zamkowego w Malborku” w IV edycji konkursu ogłoszonego przez Krajowe Centrum Badań nad Dziedzictwem (KCBD) i organizowanego przez Muzeum Narodowe w Krakowie, zdobywając w nim pierwsze miejsce.

Założenia projektu sformułowały:

Jolanta Ratuszna – konserwator rzemiosła artystycznego i rzeźby kamiennej, Kierownik Pracowni Konserwatorskiej,

Katarzyna Kita – historyk sztuki, opiekun Kolekcji Bursztynu w Dziale Sztuki i Rzemiosła Artystycznego

W ramach tej inicjatywy, w 2022 roku zostały wykonane badania instrumentalne w Laboratorium Analiz i Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych (LANBOZ), finansowane ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, z udziałem grupy badaczy:

dr Julio del Hoyo-Meléndez – chemik, Kierownik (KCBD), Kierownik LANBOZ
dr Anna Ryguła – chemik, kierownik projektu
dr Anna Klisińska-Kopacz – chemik
dr Tomasz Wilkosz – chemik
Michał Obarzanowski – konserwator
Paulina Krupska – Wolas – fizyk
Karolina Skóra – chemik
Aldona Stępień – geolog

Składamy podziękowania całemu zespołowi LANBOZ za owocną współpracę i skoordynowanie badań laboratoryjnych.

Założenia projektu

Nasz interdyscyplinarny projekt jest oparty na współpracy różnych ekspertów: historyka sztuki, konserwatorów i naukowców z różnych dziedzin, z których każdy, poprzez zastosowanie specyficznych metod badawczych, dostarczył specjalistycznej wiedzy o obiekcie. Zasób zgromadzonych informacji posłużył nie tylko gruntownemu przyjrzeniu się temu konkretnemu obiektowi, ale także szerzej – analizie porównawczej innych dzieł bursztynowych powiązanych z tym samym artystą lub jego kręgiem. Przedmioty wykonane z bursztynu z różnych kolekcji na świecie były dotychczas badane okazjonalnie pod kątem technologicznym w powiązaniu z ich konserwacją. Zagadnienia techniki i technologii malborskiej szkatuły nie były dotychczas w ogóle analizowane w sposób naukowy. Podjęty projekt ma charakter różnokierunkowy, służący poszukaniu szerszych kontekstów w dziedzinie wiedzy o dawnej sztuce obróbki bursztynu oraz natury bursztynu.

Program i metodyka badawcza zostały opracowane z dbałością o ochronę substancji zabytkowej szkatuły oraz tak, aby uzyskać uzupełniające się wzajemnie wyniki.
Na podstawie interpretacji pierwszych analiz przewidujemy, że badania szkatuły będą kontynuowane na dalszym etapie, zakładającym przeprowadzenie prac konserwatorskich.
W rezultacie to właśnie w oparciu o wyniki kompleksowych badań można będzie finalnie przymierzyć się w pełni profesjonalny sposób do konserwacji tej niezwykle cennej szkatuły.
Częścią projektu będzie planowana w 2024 roku wystawa poświęcona prezentacji i upowszechnieniu wyników naszych badań, na której szkatuła znajdzie swoje centralne miejsce i będzie wyeksponowana w odmienny sposób niż na stałej wystawie.

Przygotowania do wystawy trwają.

Rezultaty badawcze będą ponadto upowszechniane w sposób naukowy, na konferencjach i w publikacjach.

Cztery obszary badań

1. Historia

Bursztynowa szkatuła Christopha Mauchera pochodzi z kolekcji T.B. Kitsona, kolekcjonera z Yorkshire. Pojawiła się w ofercie domu aukcyjnego Sotheby’s pod koniec 1960 roku. Wedle zachowanej korespondencji, była to jedna z największych aukcji, gdzie wystawiono bursztynowe obiekty z dawnych wieków. Wówczas szkatułę zakupiła osoba prywatna.

Po jej śmierci rodzina, która chciała pozostać anonimową, zwróciła się z ofertą sprzedaży tego wyjątkowego obiektu do paryskiego domu aukcyjnego Joanny i Franciszka Studzińskich. Za jego pośrednictwem, w 1968 roku szkatuła została zakupiona przez Muzeum Zamkowe w Malborku. Wkrótce po zakupie cenne dzieło zostało wyeksponowane na ówczesnej stałej wystawie „Dzieje bursztynu”. Od tego momentu stanowi jeden z najcenniejszych obiektów kolekcji bursztynu, jest rozpoznawalnym i charakterystycznym elementem nie tylko malborskich zbiorów, ale także całego Muzeum.

2. Historia sztuki

Szkatuła z końca XVII wieku, wykonana przez Christopha Mauchera ze zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku jest jednym z ważniejszych obiektów będących przykładem złotego okresu gdańskiego bursztynnictwa, jego osiągnięć w tym rzemiośle, możliwości technologicznych i rozwiniętego artyzmu. Barokowa szkatuła, bogato dekorowana elementami rzeźbiarskimi, płaskorzeźbionymi, grawerowanymi z licznymi przedstawieniami figuralnymi, zoomorficznymi i roślinnymi odnosi się do historii i postaci zaczerpniętych z mitologii.

Szkatuła o formie architektonicznej mierzy 40 cm wysokości. Zawarta w niej motywy ikonograficzne składają się w opowieść poświęconą portowemu miastu, wątkom miłosnym przedstawionym poprzez sceny mitologiczne. Prezentuje też afirmację życia oraz bogactwo, dostatek i siłę nowożytnego miasta. Jak pisała Gabriela Gierłowska, w XVI i XVII wieku w Gdańsku „(…) rozumiano jak ogromne znaczenie ma artystyczne bursztynnictwo dla podnoszenia świetności miasta i jako wkład do kultury europejskiej”. Uwagę zwraca niezwykła estetyka całości obiektu. Wykorzystano tu wysokiej jakości przejrzysty bursztyn barwy miodowej, w innych partiach bursztyn matowy w barwach żółci i bieli tworząc kontrastowe rzeźby. Dzięki wysokiej jakości użytych materiałów, przenikające przez konstrukcję promienie światła nadają tej miniaturowej architekturze lekkości oraz blasku.

Christoph Maucher obok Michela Redlina, Gottfrieda i Nicolausa Turau, Johana Georga Zernebacha, czy Michaela Schödelooka zaliczany jest do najsłynniejszych gdańskich bursztynników.

Szkatuła niewątpliwie wyróżnia się spośród dzieł Mauchera jakie stworzył w bursztynie – przede wszystkim formą i rodzajem przedmiotu. Do dziś zachowało się od kilku do kilkunastu dzieł przypisywanych temu wybitnemu bursztynnikowi. Są to głównie małe obiekty, jak kilkunastocentymetrowe, pojedyncze niewielkie rzeźby bądź grupy figuralne tworzące kiedyś większe konstrukcje. Szkatuła prezentuje się jako jedno z najważniejszych dzieł bursztynniczych wykonanych w Gdańsku w drugiej połowie XVII wieku.

W opracowaniu następne konteksty.

Autor fotografii do części 1 i 2: Lech J. Zdrojewski

3. Badania technologiczne – analiza materiałowa i strukturalna

W trakcie tygodniowej kampanii badawczej jesienią 2022 roku analizowaliśmy wszystkie części szkatuły kilkoma technikami instrumentalnymi w pracowniach LANBOZ w Krakowie. Obiekt został zapakowany i przetransportowany w specjalnie przygotowanej skrzyni zabezpieczającej na czas transportu.

Naukowcy i konserwatorzy podjęli szereg badań w celu, po pierwsze – dokładnego udokumentowania budowy technicznej, i po drugie – dokładnego określenia stanu poszczególnych części obiektu, wskazania miejsc osłabionych oraz zilustrowania wtórnych ingerencji, np. przekształceń, rozwarstwień, pęknięć, degradacji. Uwzględniliśmy analizę historyczną, porównaliśmy stan zabytku z dawną dokumentacją fotograficzną, otrzymaliśmy wyniki badań nieniszczących oraz na własnoręcznie pobranych próbkach. Do badań zastosowane zostały zarówno techniki makroskopowe, zdjęcia analityczne, jak i metody mikroskopowe.

a. Fotografie analityczne

Pierwszym etapem było sfotografowanie szkatuły w różnych zakresach promieniowania elektromagnetycznego.

Wiele informacji można było odczytać na podstawie porównania fotografii obiektu w świetle widzialnym, ultrafioletowym i podczerwieni (VIS, UV, IR) oraz techniką radiografii cyfrowej (RTG). Na podstawie zdjęć w świetle widzialnym (VIS) udokumentowaliśmy stan zachowania wszystkich partii korpusu i pokrywy: w intensywnym oświetleniu pod różnym kątem uwidoczniły się pęknięcia, klejenia i ukruszenia bursztynu oraz jego większa degradacja powierzchniowa na zewnętrznych częściach korpusu i pokrywy, spowodowana zapewne bardziej intensywnym narażeniem bursztynu na czynniki niszczące niż wewnątrz szkatuły.

Ultrafiolet pozwolił nam wyraźniej zobaczyć różnice materiałowe na powierzchni (bursztyn jest w UV matowy i szarozielonożółty, a drobne fragmenty z kości słoniowej – jasnoniebieskie). Niektóre fragmenty bursztynowe pochodzą z reperacji – te i inne nieoryginalne elementy (np. imitacje bursztynu, masy uzupełniające, kleje, lakiery) zidentyfikowaliśmy dokładniej na fotografiach UV niż na zdjęciach VIS. Ponadto dobrze udokumentowaliśmy zacieki z klejów, które w świetle widzialnym zupełnie nie są widoczne.

Podczerwień dała obraz nieco w głąb materiału – w tym przypadku głównie przeświecalnego bursztynu – umożliwiając dostrzeżenie nie tylko wszystkich spękań, ale i rysunku dekoracji pod kaboszonami lepiej niż w świetle dziennym. Wskazanie wszystkich tych miejsc było bardzo ważne z konserwatorskiego punktu widzenia, gdyż będzie miało wpływ na przygotowanie w przyszłości programu kompleksowej konserwacji obiektu.

Prześwietlenie szkatuły promieniami rentgenowskimi pomogło nam określić, w jakich miejscach znajdują się elementy z drewna niedostrzegalne na zewnętrznych powierzchniach szkatuły – uzyskaliśmy przekrój drewnianych ścianek dna oraz mieszczącą się w nim szeroką szufladę na całej głębokości korpusu, dekorowaną płytkami bursztynu (ze względu na zaklejenie brzegów nie ma obecnie dostępu do szuflady). Z drewna wykonane są też cztery elementy konstrukcyjne nóg, a trawersy pomiędzy nimi pokryte są z wierzchu zaprawą. Odkryliśmy drewniane elementy wzmacniające boki przy dwóch tylnych narożach korpusu i wskazaliśmy na prawdopodobnie drewnianą podbudowę środkowej kondygnacji pokrywy.

Doskonale czytelne są wszystkie elementy metalowe, pierwotne i wtórnie dodane (są one białe na obrazach RTG). Na pokrywie i korpusie widać metalowe wzmocnienia fragmentów rzeźb pochodzące z napraw. Uwidocznił się przy tym kształt zamka szuflady i folii metalowej pod kaboszonami na całym obwodzie korpusu i szuflady, a także nieliczne w szkatule elementy z kości, m.in. przykryte płytkami bursztynu cztery płaskorzeźbione medaliony z przestawieniami figuralnymi.

Autorzy fotografii analitycznych: Michał Obarzanowski, dr Tomasz Wilkosz

: Korpus w świetle VIS.

: Korpus we fluorescencji wzbudzonej UV.

: Wyraźnie widoczne zacieki z kleju w ultrafiolecie.

: Fot. RTG korpusu szkatuły.

: Dno korpusu w świetle VIS.

: Dno korpusu we fluorescencji wzbudzonej UV.

: Fotografia w podczerwieni (IR) dna korpusu. Uwidoczniony rysunek dekoracji pod bursztynem.

: Fot. RTG. Widok na korpus szkatuły od góry. Widok zarysu szuflady.

: Fragment dekoracji fryzu na korpusie – słabo widoczna w świetle VIS.

: Fragment dekoracji fryzu na korpusie – uwidoczniony w świetle IR.

: Pokrywa we fluorescencji wzbudzonej UV. Widoczne wtórne ingerencje w jaśniejszych i ciemniejszych miejscach.

b. Mikroskopowe techniki analityczne

Szczegółowa analiza i porównanie wszystkich fotografii wraz z oglądem poszczególnych fragmentów pod lupą pomogło nam wybrać miejsca dla badań mikroskopowych – w dużej mierze nieniszczących, a w wybranych przypadkach – także z udziałem niewielkich próbek materiałów pochodzących z obiektu. W wielu zakresach punkty pomiaru dla różnych technik badawczych były jednolite, aby otrzymać komplementarne informacje dla każdego badanego miejsca. Po porównaniu zebranych danych z zakresem napraw dokonanych w czasie konserwacji w l. 90. XX wieku, mogliśmy wyciągnąć wnioski końcowe.

Zespół naukowców z LANBOZ w Krakowie zastosował takie technik analityczne jak: mikroskopia optyczna, fluorescencja rentgenowska XRF, spektroskopia w podczerwieni FTIR/ATR, mikroskopia elektronowa SEM/EDS, spektroskopia Ramana. Pod mikroskopem optycznym w świetle VIS i UV przeanalizowano w sumie osiem próbek materiałowych pobranych z obiektu określając ich wygląd i strukturę – wnioski z tych badań miały charakter pomocniczy w stosunku do pozostałych technik badawczych.

: W trakcie badań techniką spektroskopii Ramana.

: W trakcie badań techniką spektroskopii Ramana.

: W trakcie badań techniką spektroskopii Ramana.

: W trakcie badań techniką spektroskopii Ramana.

: W trakcie badań techniką fluorescencji rentgenowskiej XRF.

: W trakcie badań techniką fluorescencji rentgenowskiej XRF.

: W trakcie badań techniką fluorescencji rentgenowskiej XRF.

: W trakcie badań techniką fluorescencji rentgenowskiej XRF.

Dokonano analiz wielu oryginalnych fragmentów bursztynu w warstwie dekoracyjnej szkatuły (Wykres. 1), ale dokładne potwierdzenie pochodzenia bursztynu wymagało dodatkowej analizy (dane poniżej). W pomiarach RS wykazano bardziej intensywną degradację chemiczną bursztynu na jego powierzchni niż w głąb struktury. Oprócz tego w kilku miejscach zidentyfikowano inne, wtórnie użyte żywice.

W miejscach, gdzie małe fragmenty bursztynowe się odkleiły, poddano badaniom małe próbki materiałów i stwierdzono, że na bocznych częściach drewnianej konstrukcji korpusu szkatuły przyklejona jest warstwa cienkiego papieru celulozowego, który zidentyfikowano w próbce (Wykres 2). Pod warstwą dekoracji na dnie wnętrza korpusu drewniana powierzchnia może być natomiast wyłożona cienkim pergaminem na który wskazano w jednej próbce (Wykres 3). Analogiczna technologia z użyciem papieru została potwierdzona w innych obiektach bursztynowych z podobnego czasu, jednak nigdy przy stosowaniu pergaminu.

^{Wykres 1. Widma otrzymane w wyniku pomiarów ramanowskich dla punktu 17 na pokrywie. Zidentyfikowano bursztyn. Widmo bursztynu na powierzchni (0 µm) różni}^{się od bursztynu wewnątrz intensywnością i położeniem pasm, co jest związane z degradacją bursztynu na powierzchni. Autor badań: dr Anna Ryguła.}

^{Wykres 2. Widma otrzymane w wyniku pomiarów ramanowskich dla punktu 16 na korpusie. Na podstawie zmierzonych widm zidentyfikowano substancję białkową (klej?) pojawiającą się w górnej warstwie (1671, 1452, 1412, 1250, 1004, 929, 854, 815 cm-1) oraz pasmo charakterystyczne dla celulozy (1097 cm-1). Autor badań: dr Anna Ryguła.}

^{Wykres 3 z tabelą. Widma otrzymane w wyniku pomiarów ramanowskich dla próbki P27 w dnie korpusu.
Wykryto pasma charakterystyczne dla pergaminu (1238, 1405, 1450, 1540, 1635, 2917, 3278 cm-1).}^{Autorzy badań: Aldona Stępień, dr Anna Ryguła.}

Określono rodzaj błyszczącej folii metalowej pod każdym z badanych kaboszonów jako mosiądz (stop miedzi i cynku), (patrz. Tab. 1 i Wykres 4).

^{Tab. 1. Front korpusu szkatuły. Przykładowe wybrane wyniki analizy metodą fluorescencji rentgenowskiej XRF.
Autor badań: dr Anna Klisińska – Kopacz.}

^{Wykres 4. Skład pierwiastkowy dla próbki nr 1. Autor badań: dr Anna Klisińska – Kopacz.}

Określono skład chemiczny masy plastycznej, która kształtuje w grubej warstwie tylną część elementów nóg i trawersów – wykonano ją na bazie kredy z domieszkami (m.in. biel ołowiowa i prawdopodobnie mastyks) – nie ma jednak pewności czy rzeźbiarz w ten sposób wykończył te partie, czy może jest to efekt wczesnych napraw.

Przebadano różne materiały użyte w naprawach na korpusie i pokrywie szkatuły, z których część pochodzi z ostatniej konserwacji z l. 90 XX wieku, a pozostałe są wcześniejsze. Należą do nich masy plastyczne w uzupełnieniach ubytków, różne kleje, żywice, wosk, parafina, wtórne lakiery na niektórych elementach. Udało się zidentyfikować niektóre z tych substancji lub wskazać ich prawdopodobny skład. Masy uzupełniające wykonano z różnych składników – te starsze niedopasowane charakterem i kolorem okazały się być zarówno z gipsu jak i kredy z domieszkami – np. małe fragmenty kwiatonów w wazach na pokrywie są uzupełnione masą z kredy i pigmentu arsenowego (patrz. Tab. 2), inne – z dodatkiem pigmentów ołowiowych i innych składników. Obecne szare zabarwienie wymienionych mas jest z pewnością wynikiem pociemnienia bieli ołowiowej, która zazwyczaj w ten sposób reaguje na działanie czynników atmosferycznych (patrz. Wykres 5). Z kolei widoczne w kilku miejscach brązowe i czerwone masy klejące są oparte na mikstionie olejnym i pochodzą z ostatnich napraw.

Ich charakter również nie odpowiada połyskującemu i przezroczystemu bursztynowi. Dokładne zlokalizowanie tych substancji na obiekcie, jak również określenie ich składu chemicznego, jest niezbędne dla doboru odpowiednich metod i środków do ich ewentualnego usunięcia w następnej konserwacji.

^{Tab. 2. Przód pokrywy. Przykładowe wybrane wyniki analizy metodą fluorescencji rentgenowskiej XRF. Autor badań: dr Anna Klisińska-Kopacz.}

^{Fotografia próbki nr 20 (szara masa uzupełniająca) pod mikroskopem optycznym. Autor badań: Karolina Skóra.}

^{Wykres 5 z tabelą i fotografią. Wyniki pomiaru SEM/EDS dla próbki nr 20. Zidentyfikowano: kredę (CaCO3), substancję organiczną, biel ołowiową (2(PbCO3).Pb(OH)2) lub minię ołowiową (Pb3O4).}^{Autor: dr Anna Klisińska-Kopacz.}

c. Identyfikacja bursztynu
Jednoznaczne zdefiniowanie odmiany bałtyckiej (sukcynit) było możliwe przy użyciu spektrometru w zakresie średniej podczerwieni na Politechnice Gdańskiej oraz metody porównawczej z próbkami referencyjnymi bursztynu o znanym pochodzeniu.

^{Oznaczenie miejsca pobrania próbki B1.}

^{Wykres 6. Widmo FTIR próbki bursztynu (B1) pobranej ze szkatuły Mauchera w ubytku narożnika – zidentyfikowano sukcynitu (bursztyn bałtycki). Autor badań: dr hab. inż. Ewa Wagner-Wysiecka}

Podsumowanie badań laboratoryjnych:

Zakończony etap analiz naukowych przyniósł szereg ustaleń identyfikujących składniki budowy technologicznej obiektu, część pytań pozostawiając jednak bez odpowiedzi, głównie ze względu na ograniczony dostęp do niektórych części szkatuły. Niewyjaśnione kwestie będziemy chcieli poruszyć na nowo przy okazji planowanych prac konserwatorskich przy szkatule.

Obok aspektów typowo konserwatorskich, wnioski z ekspertyz technologicznych dopełnią wiedzę o warsztacie stosowanym przez najsłynniejszego gdańskiego bursztynnika. Możliwość szczegółowej analizy malborskiej szkatuły pozwoli umieścić ją w szerszym kontekście działalności Christopha Mauchera oraz na nowo zestawić ją z innymi jego pracami. Badania te są w opracowaniu.

4. Badania konserwatorskie

Równocześnie do analiz technologicznych prowadziliśmy badania konserwatorskie, w wyniku których, oprócz zapoznania się z danymi archiwalnymi i historią zabytku, wyciągnęliśmy pierwsze wnioski interpretujące wyniki badań laboratoryjnych.

a. Historia renowacji i konserwacji

Szkatuła była okazjonalnie naprawiana i restaurowana. Prawdopodobnie jeszcze przed jej nabyciem do zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku doszło do rozbicia jej wieka, które utraciło oryginalną podstawę oraz liczne elementy dekoracji rzeźbiarskiej. W wyniku reperacji dwukondygnacyjne zwieńczenie osadzono wtórnie na drewnianym ramiaku zmieniając całkowicie zamysł artysty, a pokrywę położono luźno na korpusie, w którym widnieją ślady po zawiasach.

W efekcie amatorskich napraw szkatuły (m.in. scalenia rozbitej pokrywy) przy użyciu żywicy sztucznej do sklejania, pozostawiono w wielu miejscach zacieki z kleju, a nałożone wówczas liczne uzupełnienia fragmentów wystroju odbiegają dziś estetyką i charakterem od bursztynu. W l. 90. XX wieku widoczne były już odspajające się i luźne fragmenty dekoracji oraz zaklejona szuflada. W tamtym czasie konserwatorzy przeprowadzili renowację szkatuły – zdemontowali niektóre elementy i ponownie je przyklejali; zrekonstruowali m.in. niektóre główki figurek na wieku oraz fragmenty fryzu akantowego. Zacieki żywiczne częściowo usunęli, jednak odsłonięta została uszkodzona powierzchnia bursztynu. Ramiak pokrywy oklejony został na wierzchu bursztynowymi płytkami i kaboszonami o formie luźno nawiązującej do stylistyki oryginału.

b. Stan zachowania

Na obecny stan szkatuły złożyło się działanie kilku czynników wynikających zarówno z naturalnych procesów korozji materii organicznej, jak i z opisanej historii renowacji obiektu. Wprowadzone wtórnie substancje klejące wpływają na postępującą degradację bursztynu ze względu na ich nieodpowiedni dobór lub spękania. Wiele fragmentów ma ubytki, jest ukruszonych i popękanych. Ponadto stare poszarzałe uzupełnienia są mocno widoczne, co przy bliższym przyjrzeniu się i porównaniu z detalicznie wykonanymi autorskimi rzeźbieniami powoduje zakłócenia w estetycznym odbiorze wysokiej klasy dzieła sztuki. Co więcej, niektóre elementy dekoracji z przejrzystego bursztynu uległy z biegiem czasu zamgleniu oraz intensywnemu popękaniu utrudniając odczytanie niektórych przedstawień w kaboszonach.

: Ścianka korpusu. Spękania i widoczne klejenia.

: Krzywo sklejona kolumienka. Ubytki bursztynu.

: Zdegradowana powierzchnia bursztynu.

: Ubytki i spękania bursztynu.

: Ubytki i spękania bursztynu.

: Brak elementu na nóżce. Ubytki w powierzchni bursztynu.

: Szara masa uzupełniająca nóżki hipokampa.

: Stan spodu korpusu. Pomarszczenia i ubytki papieru ozdobnego.

: Stan spodu korpusu. Pomarszczenia i ubytki papieru ozdobnego.

: Szara masa uzupełniająca w kwiatonach na pokrywie.

: Wnętrze pokrywy. Wtórny drewniany ramiak.

: Widoczne wtórne klejenia wewnątrz pokrywy.

c. Technika i technologia

Szkatułę cechuje wyjątkowa budowa techniczna, w której autor zastosował w bardzo ograniczonym zakresie drewno, i w maksymalny sposób użył elementów z bursztynu do współtworzenia całej konstrukcji. Użycie drewna w wyrobach bursztynnictwa gdańskiego miało w czasach rzeźbiarza już niemal stuletnią tradycję, pozwalając łatwiej tworzyć obiekty o większych rozmiarach. Stosując typowe połączenia stolarskie budowano cokoły, szkielety, ścianki i wieka, które oklejano płytkami bursztynu.

Imponujące rozmiary szkatuły Mauchera przy wspomnianych proporcjach bursztynu i drewna pozwalają ocenić jej autora jako wyjątkowego mistrza w swojej dziedzinie. Świadczą o tym całe ścianki i elementy rzeźbiarskie z bursztynu o różnym zabarwieniu i przeświecalności, nie tylko dekoracyjne, ale też budujące konstrukcję. W dnie korpusu mieści się szeroka szuflada zamykana na zamek, opatrzona również dekoracją z bursztynu. Elementy drewniane są połączone ze sobą stolarsko, bez użycia śrub. Wieko było oryginalnie umocowane za pomocą dwóch zawiasów, w związku z tym konstrukcja korpusu musiała być solidnie wykonana wobec dużych rozmiarów rozbudowanej rzeźbiarsko szkatuły, dlatego twórca przewidział w budowie korpusu dwa boczne pionowe wsporniki z drewna. Można przypuszczać, że artysta zamówił drewniany szkielet u cechu stolarzy, zapewne według sporządzonego przez siebie rysunku. Powierzchnia szkieletu musiała być następnie oklejona buforującym materiałem (papierem i częściowo pergaminem) zanim przyklejono płytki bursztynu, gdyż zapewniał on rodzaj amortyzacji w przypadku pracy drewna pod wpływem zmian klimatycznych.

W dekoracji zastosowano zarówno detale traktowane bardziej reliefowo (w postaci fryzów czy motywów groteski), jak i te pełnoplastyczne (figurki ludzkie i zwierzęce) tworzące fascynujące kompozycje, kontrastujące z pięknie fasetowanymi na wzór jubilerski płytkami i kaboszonami (czasem ozdobionymi rytymi ornamentami). Wewnętrzne części szkatuły opracowano równie detalicznie i kosztownie. Wystrój szkatuły wzbogaca kilka drobnych elementów z kości słoniowej, chętnie stosowanej w luksusowych wyrobach gdańskich w połowie XVII wieku. Christoph Maucher zastosował w niezwykły sposób ażurowe reliefy ze scenkami rodzajowymi wyciętymi w kości (prawdopodobnie słoniowej) przykrywając je wypukłymi medalionami z przeświecalnego polerowanego bursztynu, co razem z podbarwionym ciemno tłem stworzyło wyjątkowy efekt artystyczny.

Artysta doskonale opanował różne techniki obróbki bursztynu i kości, jak wycinanie, szlifowanie, fasetowanie, toczenie, rzeźbienie, grawerowanie, jak również połączone techniki intaglio i églomisé. Te ostatnie znane od czasów starożytnych, stosowane były w sztuce bursztynniczej przynajmniej od l. 30. XVII wieku; w szkatule Mauchera obecne są na licznych elementach zarówno korpusu jaki wieka. Fragmenty eglomizowane zastosowano tu w połączeniu z wyciętą z bursztynu płytką lub kaboszonem o prostokątnym lub wielokątnym szlifie, wraz z grawerowanym od spodu rytym ornamentem, pojedynczym motywem lub całą scenką rodzajową, kładąc je na cieniutkich płatkach mosiężnej folii zapewniającej lustrzany efekt.

Definicje:

Intaglio oznaczało szlachetny lub półszlachetny kamień (gemma) ozdobiony precyzyjnie wyciętym wklęsłym reliefem.

Églomisé to malowany na szkle motyw podkładany płatkiem złotym lub srebrnym. Grawerowano ponadto igłą ornamenty na folii położonej na odwrotnej stronie szyby, czasem wypełniając ryty barwnym lakierem lub farbą. Nazwa techniki eglomizowania pochodzi od nazwiska francuskiego dekoratora z XVIII wieku Jeana Baptiste’a Glomy’ego, który przyczynił się do odrodzenia tej sztuki zdobiąc w ten sposób szklane ramy grafik. W ten sposób zdobione płytki szklane wkomponowywano także w wyroby bursztynnicze.

Autorzy opracowania tekstów:

Historia – Katarzyna Kita
Historia sztuki – Katarzyna Kita
Badania technologiczne – Jolanta Ratuszna
Badania konserwatorskie – Jolanta Ratuszna

Autorzy pozostałych fotografii w części 3 i 4:

Lech Okoński
Jolanta Ratuszna
Katarzyna Kita
Jarosław Pacanek

Projekty

Bilety

Kup bilet w naszym systemie online

Godziny otwarcia

Pn:9:00 - 16:00

Wystawy

Wt - Ndz:9:00 - 15:00

Kontakt

Informacja turystyczna

+48 55 647 08 00
+48 55 647 09 02
+48 55 647 09 78

Wizyta

Wystawy i Wydarzenia

Kolekcje

Projekty

Muzeum

Sklep

Badania bursztynowej szkatuły Christopha Mauchera

Badania technologiczne szkatuły autorstwa Christopha Mauchera, najcenniejszego obiektu bursztynowego w zbiorach Muzeum Zamkowego w Malborku

Kto przyczynił się do realizacji projektu?

Założenia projektu

Cztery obszary badań

1. Historia

Projekty

Bilety

Godziny otwarcia

Wystawy

Kontakt

Muzeum Zamkowe w Malborku

Muzeum Zamkowe w Malborku