Aktualności
Relacja z międzynarodowej konferencji naukowej „Hołd pruski (1525–2025): geneza, okoliczności i następstwa”
Pięć wieków po wydarzeniu, które zmieniło układ sił w Europie i symbolicznie przypieczętowało przeobrażenia w regionie bałtyckim, temat Hołdu pruskiego wciąż budzi emocje i skłania do naukowej refleksji. W ramach głównych obchodów 500-lecia Hołdu pruskiego w Olsztynie i Malborku odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa zatytułowana „Hołd pruski (1525–2025): geneza, okoliczności i następstwa”. W wydarzeniu wzięli udział historycy i badacze z Polski, Niemiec, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii oraz Litwy, podejmując próbę nowego spojrzenia na to doniosłe wydarzenie i jego konsekwencje.
Obrady toczyły się w historycznych przestrzeniach – Auli im. Anny Wasilewskiej i Instytutu Północnego im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie i gotyckim Karwanie w Muzeum Zamkowym w Malborku. Przez trzy dni, od 12 do 14 maja 2025 roku, uczestnicy analizowali zarówno tło polityczne i religijne aktu z 1525 roku, jak i jego długofalowy wpływ na relacje polsko-pruskie, pamięć historyczną oraz wyobrażenia o władzy, poddaństwie i suwerenności. Szczególne znaczenie miały dwie debaty w formule „okrągłego stołu”, które zamknęły pierwszy i ostatni dzień obrad — stając się platformą żywej, wielogłosowej dyskusji.
Trzeci, finałowy dzień konferencji upłynął w Malborku, w przestrzeniach Ośrodka Konferencyjnego Karwan, mieszczącego się na terenie kompleksu zamkowego. Zanim jednak rozpoczęły się obrady, uczestnicy mieli okazję zwiedzić wystawę czasową „Hołd 500. Historia – Kultura – Pamięć”, przygotowaną z okazji jubileuszu 500-lecia Hołdu pruskiego. Ekspozycja, prezentowana w Pałacu Wielkich Mistrzów, pozostanie dostępna dla zwiedzających do 29 czerwca 2025 roku i stanowi jeden z centralnych punktów obchodów rocznicowych. Zgromadzone na niej eksponaty – od starodruków i dokumentów po dzieła sztuki i artefakty kultury materialnej – pozwoliły uczestnikom konferencji nie tylko zgłębić kontekst historyczny, ale także doświadczyć, jak pamięć o hołdzie była kształtowana i reinterpretowana na przestrzeni wieków.
Po zakończeniu wizyty na wystawie rozpoczęła się ostatnia część konferencji. Obrady tego dnia poprowadziła prof. dr hab. Marie-Luise Heckmann (Universität Potsdam) – znana badaczka dziejów zakonu krzyżackiego i relacji polsko-pruskich w epoce późnego średniowiecza. Jej otwarcie nadało ton dalszym prezentacjom i dyskusjom, które, zgodnie z duchem poprzednich dni, łączyły interdyscyplinarne podejścia z wnikliwą analizą źródeł.
Otwierającym konferencję wykładem była wspólna prelekcja gospodarzy malborskiej części wydarzenia – dr hab. Janusza Trupindy, Dyrektora Muzeum Zamkowego w Malborku oraz dr Rafała Panfila, kustosza w Dziale Historii MZM i jednocześnie koordynatora malborskiej części konferencji. Zreferowany wykład przygotowany był wspólnie z nieobecnym ostatecznie prof. dr hab. Sławomirem Jóźwiakiem (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu). Pierwszy wykład wprowadził uczestników w historię miejsca zlokalizowania wystawy rocznicowej „Hołd 500 …” – Pałacu Wielkich Mistrzów. Prelekcja „Pałac wielkich mistrzów w Malborku jako rezydencja królów polskich (1457-1772)” skupiała się w głównej mierze na procesie wpływu zmiany władzy na nazewnictwo pomieszczeń, układ przestrzenny i formę architektoniczną. Wykład 14 maja rozpoczął fakt ujęty w dacie właśnie 14 maja 1476 r. kiedy to król Kazimierz Jagiellończyk podjął w Pałacu wielkiego mistrza Heinricha Reffle von Richtenbach. Wydarzenie to jest źródłem wskazującym, że zmiana właścicieli zamku nie wiązała się początkowo ze zmianą nomenklatury i przeznaczenia pomieszczeń i to właśnie krzyżacki w nazwie meisters gemach był świadkiem tego spotkania.
– Pałac wielkich mistrzów, w średniowieczu określany wyłącznie jako meisters gemach lub też domus habitacionis magistri generalis do aktualnych rozmiarów budowano i rozbudowywano przez około 50 lat. W latach siedemdziesiątych XIV w. (dowodnie po 1392 r.) osiągnął formę architektoniczną, która mimo kilku znaczących zmian w okresie nowożytnym i współczesności zachwyca aż do dziś. – mówił dr hab. Janusz Trupinda.
Budynek zmieniał się wraz z postępującym rozwojem władztwa krzyżackiego w Prusach i związanymi z nim zadaniami wielkich mistrzów, zarządzających coraz większym terytorium. Następujące po sobie zmiany wielkich mistrzów i ich dążenia do umocnienia swojej władzy w Prusach dokonały zasadniczej zmiany akcentów w charakterze sprawowanego przez siebie urzędu. Zakon stał się bardziej korporacją zarządzającą terytorium władztwa, niż religijnym zakonem rycerskim.
Rezydencja królów polskich w malborskim zamku przez bardzo długi czas utrzymywała swój dawny, odziedziczony po krzyżakach charakter. Pomimo, że do początku drugiej połowy XVI w. brak jest zachowanych źródeł opisowych, choć wiemy, że takowe istniały, dowodem na to jest dawne nazewnictwo krzyżackie, które było nadal używane w drugiej połowie XV i pierwszych dziesięcioleciach XVI w.
– W połowie lat trzydziestych XVI wieku nazewnictwo zmienia się. Po raz pierwszy odnotowano wówczas nazwę samego pałacu już nie jako „królewskiego gemachu” ale jako „pałacu królewskiego” lub „pałaców królewskich”, „wielkiego pałacu królewskiego” lub „wielkiego pałacu na Zamku Średnim” – mówił dr R. Panfil.
To tylko jeden z przykładów zmiany nazewnictwa. Uczestnicy wysłuchali także informacji o zmianach nazw pomieszczeń Pałacu i przylegającym do niego wówczas budynku.
Drugim prelegentem był dr Dieter Heckmann (Werder) w wykładzie Albrecht von Brandenburg-Ansbach – Landesherr und Unternehmer.
Było to ciekawe ujęcie polityki gospodarczej Albrechta Hohenzollerna – rozwój handlu zagranicznego i jego upadek. Książe rozwijając swoje państwo prowadził intensywną politykę międzynarodową opartą o handel różnymi dobrami. Najbardziej ambitnym zadaniem wydaje się zrealizowany plan zbudowania relacji handlowej z królestwem Francji.
– W 1534 roku Albrecht wysyła na dwór francuski ponad 60 sokołów, a w kolejnych latach ta liczba spada do 15, potem 6, aż król Nawarry znika z listy gości, do których wysyłano prezenty. Miało to swoje przyczyny polityczne i religijne. – mówił dr Dieter Heckmann
W trakcie wykładu pojawił się bardzo ciekawy wątek, który wzbudził zainteresowanie uczestników konferencji i na pewno otworzył on pole do nowych poszukiwań. Wśród wielu źródeł pojawia się informacja o prowadzonej bezpośrednio przez księcia międzynarodowej polityce handlowej. Wydaje się, że należy wyraźnie rozróżnić przychody księstwa od przychodów władcy. Dwór książęcy był jednocześnie gospodarstwem osobistym władcy i centralną gospodarką kraju. Źródła poświadczają ekonomiczne działania międzynarodowe Albrechta w obszarze handlu produktami leśnymi, bursztynem czy potażem. Jego działania handlowe znajdujemy także w dziedzinie wojskowości. Albrecht w 1542 roku posiadał karawelę, która transportowała sól i inne towary z Lizbony do Londynu, aby je sprzedawać. Książę prowadził na pewno handel na własną rękę, ale nie jest łatwo rozróżnić osobiste jego działania od tych na rzecz kraju. Naukowcy nie są dziś w stanie odpowiedzieć na pytanie, czy istniało w ogóle wówczas pojęcia handlu własnego w przypadku władcy, ale Albrecht na pewno brał udział w osobistych działaniach handlowych. Otwartym pozostaje pytanie gdzie trafiały te przychody, czy do krajowego skarbca, czy może przeznaczone były na działalność Albrechta jako księcia (np. dobroczynną itp.)
Trzecim prelegentem spotkania był Sławomir Majoch (Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie), pełnomocnik Dyrektora MZM ds. koordynacji wystawy „Hołd 500”. Temat wykładu brzmiał Hołd Pruski w polskiej sztuce nowożytnej i współczesnej. Analizując dzieła malarskie prelegent ukazał jak zmieniało się wizualne przedstawienie tego wydarzenia oraz jakie funkcje pełniło ono w różnych epokach.
– W drugiej połowie XVIII w. traktat krakowski oceniano pozytywnie a hołd pruski świadczył o dawnej potędze Rzeczpospolitej. Po pierwszym rozbiorze Polski król Stanisław August Poniatowski przystąpił do reform w kraju. Zaczął także kreować politykę historyczną korzystając z narzędzi narracji wizualnej. Do Sali Rycerskiej zamku warszawskiego zamówił sześć obrazów przedstawiających ważne wydarzenia z historii Rzeczpospolitej oraz dziesięć portretów sławnych Polaków. Wśród wybranych tematów znalazł się także Hołd Pruski, pierwszy raz zyskując monumentalną formę (Marcello Bacciarelli). Wybór tematu wydarzenia z 1525 r. z jednej strony podkreślało wspaniałomyślność kompromisowego zakończenia długiego sporu polko-krzyżackiego, z drugiej odwoływało się do współczesnego kontekstu. Hohenzollernowie, którzy przyczynili się do rozbioru Rzeczpospolitej, sami też musieli uznać zwierzchność Korony Polskiej. – tłumaczył S. Majoch w jednym z przytoczonych etapów ewolucji postrzegania Hołdu pruskiego i jego wyobrażeń malarskich.
Przemiany te zostały ukazane w wykładzie na podstawie dzieł m.in. Redena, M. Bacciarellego, A. Lessera, J. Matejki, W. Kossaka, J. Świerczyńskiego, A. Uniechowskiego, T. Kantora, E. Dwurnika, czy T. Bereźnickiego.
Drugim etapem tego dnia konferencji była dyskusja tzw. Okrągły stół w temacie „(Re)interpretacje hołdu pruskiego”.
Moderatorem dyskusji był dr hab. Janusz Trupinda, a jej uczestnikami prof. Udo Arnold (Bonn), prof. UG dr hab. Jacek Friedrich (Uniwersytet Gdański), dr Rafał Żytyniec (Muzeum Historyczne w Ełku), dr Vydas Dolinskas (Muzeum Narodowe – Pałac Wielkich Książąt Litewskich).
Paneliści i ich tematy w I cz. dyskusji:
– Udo Arnold –Krzyżacy i Hołd pruski w niemieckiej kulturze pamięci w XIX i XX w.
– Vydas Dolinskas – Pamięć o Krzyżakach na Litwie XIX i XX w.
– Jacek Friedrich – Hołd pruski w polskiej sztuce XIX i XX w.
– Rafał Żytyniec – Krzyżacy i Hołd pruski w polskiej kulturze pamięci po 1945 r.
Po pytaniach do panelistów od prowadzącego i dyskusji nadeszła II cz. Okrągłego stołu.
– U. Arnold – Jak postrzegany był Albrecht Hohenzollern i Hołd Pruski w Zakonie Niemieckim kiedyś i jak to jest aktualnie?
– V. Dolinskas – Albrecht Hohenzollern: jego stosunek do Wilna i Litwy w XVI wieku oraz wizerunek w pamięci historycznej Litwinow.
– J.Friedrich – Hołd pruski i Krzyżacy w kulturze wizualnej ostatnich dziesięcioleci
– R. Żytyniec – 500-lecie i … co dalej? Jak dziś mówić w Polsce o Krzyżakach i o Hołdzie?
– Obecnie nie upamiętnia się rocznicy Hołdu pruskiego, nie ma tego tematu w podręczniku szkolnym. W dzisiejszej świadomości niemieckiej Prusy to historia lokalna. – prof. dr dr mult. h.c. Udo Arnold (Bad Münstereifel)
– Dyskurs ewoluuje w stronę rzeczowości. Wracający mniej do antagonizowania ale rozumiejący postawę Zygmunta I. W Historiografii regionalnej w latach 2000 do głosu dochodzą naukowcy, którzy piszą, że wprawdzie Hołdu pruskiego w podręcznikach niemieckich nie ma, ale ten przyniósł on Prusom najszczęśliwszy okres rozwoju i granicy pokojowej. – mówił dr Rafał Żytyniec (Muzeum Historyczne w Ełku)
– Tak, pamięć o krzyżakach na Litwie istnieje, ale nie jest ona tak wyrazista i trwała jak w Polsce, chociaż wojna Litwy z krzyżakami też trwała długo i przez naukowców oceniana jest jako agresywna. Litwini patrzą jednak na tę historię humorystycznie, ale nasza historia po średniowieczu różniła się od polskiej i inaczej ukształtowała pamięć obu narodów. – dr Vydas Dolinskas (Pałac wielkich książąt litewskich w Wilnie)
– Obecność wizji matejkowskiej w przypadku Hołdu pruskiego jest absolutnie monoteistyczna. Nawet Grunwald nie jest tak zmonopolizowany. Podręczniki szkolne do historii, media, gadżety, nawet instytucje – wszyscy gdy mówią o Hołdzie pruskim posługują się obrazem Jana Matejki a nie jakimś źródłem historycznym. – mówił prof. dr hab. Jacek Friedrich (Uniwersytet Gdański)
Wystawa „Hołd 500. Historia-Kultura-Pamięć” pokazuje temat w możliwie szerokim ujęciu – zarówno źródłowym jak i interpretacjach artystów przez pięć wieków. Warto wybrać się zatem do Malborka i z okazji tak okrągłej rocznicy zobaczyć to wydarzenie przez inne niż – bardziej symboliczna niż historyzująca – wizja Jana Matejki.
Dr Dorota Żywczak podkreśliła na koniec, że Instytut Północny w Olsztynie, Muzeum Zamkowe w Malborku i Centrum Studiów Mediewistycznych w Lublinie byli organizatorami wydarzenia i zapowiedziała, że w II połowie roku możemy spodziewać się publikacji pokonferencyjnej.
– Bardzo serdecznie dziękuję wszystkim osobom, które przygotowywały konferencję, zarówno w Olsztynie jak i Malborku oraz trzem instytucjom – organizatorom. Cała konferencja jest potwierdzeniem naszych założeń, że takie rocznice są szansą na pogłębioną refleksję nad kluczowymi zagadnieniami w historii Polski i Europy, nad ich genezą, przebiegiem i konsekwencjami. Konferencja była nie tylko podsumowaniem dotychczasowej wiedzy, ale pozwoliła także na sformułowanie wielu nowych koncepcji, co utrwalone w publikacji stanie się istotnym wkładem MZM w rozwój wiedzy o przeszłości. – podsumował dr hab. Janusz Trupinda, dyrektor MZM.
Owa relacja z wydarzenia zarysowuje zaledwie tematykę spotkania i poruszanych przez naukowców zagadnień licząc, że jesienna publikacja pozostanie wyczekiwanym przez Państwa dopełnieniem konferencji i 500. rocznicy Hołdu pruskiego.
Zapraszamy ciągle na wystawę „Hołd 500. Historia-Kultura-Pamięć”, która dostępna jest w Muzeum Zamkowym do 29 czerwca.
Bilety
Kup bilet w naszym systemie online
Godziny otwarcia
- Pn:9:00 - 20:00
Wystawy
- Wt - Ndz:9:00 - 19:00
Kontakt
Informacja turystyczna
- +48 55 647 08 00
- +48 55 647 09 02
- +48 55 647 09 78