Kościół zamkowy pw. NMP

Kaplica zamkowa istniała od pierwszej fazy budowy zamku w końcu XIII w. W związku ze zmianą funkcji i podniesieniem znaczenia warowni po przeniesieniu do Malborka stolicy państwa w 1309 r., zajmująca jedynie połowę północnego skrzydła  kaplica została powiększona – od wschodu dobudowano do niej prezbiterium z wielobocznym zamknięciem. Data zakończenia budowy bardziej okazałej kaplicy – 1344 r. –  utrwalona została napisem konsekracyjnym we wnętrzu.

Reguła Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego Jerozolimie stanowi w artykule 9: „Bracia duchowni i laicy powinni chodzić razem dniem i nocą na oficjum Boże i na godziny  a duchowni powinni śpiewać i czytać msze według brewiarza i ksiąg, które są napisane dla zakonu; bracia świeccy, jeżeli są obecni lub gdziekolwiek są, powinni zmówić na jutrznię 13 Ojcze nasz i na inne godziny kanoniczne siedem Ojcze nasz oprócz nieszporów, kiedy powinni odmówić dziewięć […]”.

Najważniejszym elementem zewnętrznej dekoracji był olbrzymi posąg Marii z Dzieciątkiem (ponad 8 metrów wysokości), odlany segmentami z tzw. sztucznego kamienia we wschodniej wnęce prezbiterium. Figurę wykonano około 1340 r. i bogato polichromowano; kilkadziesiąt la później została dodatkowo obłożona barwną mozaiką przez mistrzów weneckich.

Najwspanialszym zachowanym przykładem plastyki architektonicznej jest Złota Brama, wykonana w końcu XIII wieku jako główne wejście do kościoła zamkowego. Brama świątyni – symbol wejścia do Nieba i obietnica sprawiedliwości – została ozdobiona płaskorzeźbionymi motywami figuralnymi i roślinnymi, wyrażającymi ideę Sądu Ostatecznego z przypowieścią o Pannach Roztropnych i Nieroztropnych. Treść wzbogacił wątek apokaliptyczny wyrażony przez liczne stwory fantastyczne, wplecione w bogatą dekorację roślinną kapiteli i archiwolt.

W okresie nowożytnym kościół zamkowy nadal pełnił sakralne funkcje. W drugiej połowie XVII wieku przejęli go członkowie Towarzystwa Jezusowego, którzy dostosowując świątynię do potrzeb potrydenckiej liturgii wprowadzili do gotyckiego wnętrza nowe barokowe wyposażenie. W latach 20. i 30. XIX wieku poddano go w niewielkim zakresie pracom konserwatorskim. W latach 80. pruski konserwator Konrad Steinbrecht rozpoczął regotycyzację kościoła, nadając mu nowy, odwołujący się do średniowiecznej tradycji, wygląd.

W wyniku działań wojennych, w początkach 1945 roku, kościół zamkowy doznał poważnych uszkodzeń. W gruzach legło prezbiterium i wieża główna, zawaliło się gotyckie sklepienie. Zniszczona została figura Matki Bożej z Dzieciątkiem z zewnętrznej niszy i elementy wyposażenia. W latach 50. i 60. odbudowano jego mury magistralne, wnętrze nakryto żelbetowym stropem i wzniesiono wysoki dach siodłowy pokryty ceramiczną dachówką. W roku 2001, z okazji czterdziestolecia istnienia Muzeum Zamkowego, po przeprowadzeniu prac adaptacyjno-porządkowych, udostępniono świątynię publiczności i rozpoczęto badania naukowe mające na celu opracowanie koncepcji jej dalszej odbudowy.

W latach 2014-2016, po uzyskaniu funduszy na projekt Prace konserwatorskie i roboty budowlane w zespole kościoła NMP w Muzeum Zamkowym w Malborku, współfinansowany z Programu „Konserwacja i rewitalizacja dziedzictwa kulturowego” w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego, nadano jej nową formę odbudowując gwiaździste sklepienia i rekonstruując w zewnętrznej niszy prezbiterium mozaikową figurę Marii z Dzieciątkiem Jezus, symbol miasta Malborka i Zakonu Niemieckiego.